تجلي نماز ظهر عاشورا در ادبيات فارسي 
در طول تاريخ حيات بشري چه بسيار وقايع بزرگي پديد آمده است كه علي رغم تمامي بزرگي و عظمت شان هرگز مورد اعتنا و توجه ادبا و سخنوران قرار نگرفته و يا ورود اين وقايع به قلمرو هنر و ادبيات بسيار كوتاه و كمرنگ بوده است؛ اما نهضت بزرگ عاشوار واقعه اي است كه قرن ها و قرن ها چون نگيني درخشان بر تارك ادبيات درخشيده است و چه بسيار شاعران نكته سنجي كه به سبب ارادت به پيشگاه مقدس حضرت امام حسين(ع) اشعار فراواني در مدح و منقبت آن حضرت 
سروده اند؛ چه اينكه بر اين شور آسماني هيچ نقطه ي پاياني وجود نداشته است. به تحقيق مي توان ادعا نمود كه تاكنون در خصوص هيچ واقعه اي همانند قيام كربلا تا اين اندازه اثر هنري خلق نشده است و در اين ميان نماز ظهر عاشورا را نيز همواره به عنوان موضوعي شگفت و خارق العاده مورد تحسين و تمجيد سخن سرايان چيره دست قرار گرفته است و شاعران در توصيف مقام ارجمند و خلوص صادقانه آن حضرت در روز عاشورا به ترسيم نماز ظهر عاشورا پرداخته اند.
نماز ظهر عاشورا داراي مضامين بديع و ولايي است. مضامين متعددي كه هر يك دنيايي است از زيباترين جلوه هاي آسماني. اين نماز آميزه اي است از حماسه، دين خواهي، مظلوميت، شرف، آرمانگرايي، حقانيت، اصالت، تعهد و....
از آنجا كه بيان تمامي اين آثار در اين مجال نمي گنجد، لذا دراين فرصت با ارائه ابياتي گلچين شده از گلزار ادبيات پارسي بسنده مي كنيم؛ با اين توضيح كه آنچه در پي مي آيد تنها معدودي از اشعار شاعران معاصر را در بر مي گيرد:
1. حبيب الله خباز 
چون در نبرد كربُبَلا عرصه گشت تنگ 
با تيغ و تير و سنگ گرفتي ادامه جنگ

از خون زمين ماريه گرديد لاله رنگ 
ز آيينه نماز چو بايد زدود زنگ

گفتا يك از رجال كه وقت نماز شد 
بايد از اين فريضه كنون سرفراز شد 
2. كريمي مراغه اي 
نازم به عاشقي كه در عشق باز 
در خاك و خون تپيدن او كشف راز كرد

تا هر بشر بداند اهميت نماز 
با خون وضو گرفت و شروع نماز كرد

3. غلامرضا سازگار (ميثم)
ناله و فرياد و سوز و شور و درد اهل رازم 
من نمازم، من نمازم، من نمازم، من نمازم

با صلوه و با قيام و با قعود و با قنوتم 
تا قيامت هر چه دارم باز مديون حسينم

4. كاظم جيرودي 
حسين(ع) از خون پاكش تا وضو كرد 
وصال روي جانان آرزو كرد

نماز از حرمت خون شهيدان 
خدا داند كه كسب آبرو كرد

5. جعفر رسول زاده 
تيرها بر تنم فرود آييد 
تا امامم نماز بگزارد

6. محمود شاهرخي (جذبه)
كردند جان نثار چون عقد نماز بست 
ز آزادگان عشق دو تن پيش روي او...

7. ياور همداني 
نيايش را كه با صوت جلي خواند 
صفاي سينه صافي دلي خواند

چه شوري ظهر عاشورا به پا كرد 
نمازي كه حسين بن علي(ع) خواند

8. عباس براتي پور 
اي شده كشته در راه احياي دين 
سرفراز ني و تن به روي زمين

اين ندا مي رود تا به عرش اعلا 
اشهدُ اَنَّك، قد اقمت الصلاه

9. جيب چايچيان(حسان)
ولي والاترين معراج عشقم 
نماز ظهر عاشوراي من بود

10. رضا خيري(شكيب)
سرو آزاد تويي، لاله و شمشاد تويي 
تا ابد در افق عاطفه فرياد تويي

چون به احياي نماز است قيام تو حسين(ع) 
من فداي عطش سرخ كلام تو حسين(ع)

11. زهرا صفايي 
ترك سجاده و نماز نكرد 
گر چه از جان بريده بود حسين(ع)

12. صالح محمدي امين 
از كربلاي مقدس مي آيد آواي مردي 
آواي نوراني او «اني احب الصلواة» است

13. محمود تاري (ياسر)
در هر نفسش سوز و گداز است حسين(ع) 
سرچشمه ي هر راز و نياز است حسين(ع)

مي خواند نماز آخرين را در خون 
يعني كه فدايي نماز است حسين(ع)

14. علي غفرالهي (ماهر اصفهاني)
يك جهان عشق و فداكاري و مهر و عاطفت 
جلوه گر شد در نماز ظهر عاشوراي تو

15. سيف الله خادمي (خادم)
آن تابش بي غروب در پهنه ي دشت 
از موكه و كرببلا باز نگشت

بگذشت زهر چه داشت حتي سر و جان 
اما ز نماز خويش هرگز نگذشت

16. سيد حجت الله آزاده 
جهد كن بر نماز اول وقت 
اين پيام شهيد عاشوراست

17. محمود عندليب
داني پيام شاه جگر تشنگان چه بود؟ 
در تنگناي حادثه ي كربلا، نماز

18. نيلوفر صفايي 
در سايه ي قنوت تو راه نجات ماست 
از آخرين نماز تو، دين خدا به پاست

19. حسن يعقوبي 
نينوا را نواي ديگر داد 
شعر پرشورعاشقي سر داد

20. دكتر حسين رزمجو 
نماز ظهر عاشوراي آن پاك 
كه بر شد از زمين تا اوج افلاك

21. محمد ابوالقاسم جندقيان (سفيق)
خاك دشت كربلا را مهر هر سجاده كرد 
پاسدار خون پاكان جهان باشد نماز

22. علي وحيد دستگردي (برزگر)
اگر از كربلا ياد آوري اي دوست 
نمازت را سبك نشماري اي دوست 
 

23. سيد محمود مرتضوي نائيني (ناظر)
در زمين كربلا در روز عاشورا حسين(ع) 
زير تيغ و تير دشمن خواند بي پروا نماز

24. كامران شرفشاهي 
قامت به نماز ظهر عاشورا بست 
آموخت به ما نماز را اول وقت

25. اسماعيل رفاهي 
سرور و سالار دشت كربلا 
با نمازي كار صد اعجاز كرد

26. علي نجات سياوشي 
قامت سبز حضورش در نماز 
سرخ گون هنگامه اي را كرده ساز

هريك از اشعاري كه درباره نماز ظهر عاشورا سروده شده است، گواه ديگري بر عمق زيبايي و معناي آسماني اين نماز شكوهمند است؛ نمازي كه تاكنون ابيات بي شماري درباره آن سروده شده و باز هم سروده خواهد شد.
نماز خوف 
آنچه احساس مي شود نبايد ناگفته بماند، ذكر تاريخچه اي از نماز خوف است كه نماز ظهر عاشورا امتداد و نقطه اوج آن است.
خواندن نماز در بحبوحه ي جنگ، بي ترديد امري شگفت و بسيار قابل 
توجه است؛ اما اين نكته كه نخستين بار اين امر از كجا و چگونه آغاز شده است و شرح استمرار آن، بسيار واجب و ضروري است؛ زيرا نكات تازه اي را بر ما آشكار مي سازد كه مهم ترين آن، يافتن ريشه ها و شناخت زمينه هايي است كه نماز ظهر عاشورا نسبت به آن ارتباطي مستقيم و معني داري دارد.
در تفسير نمونه (ج4، ص 99-100) آمده است : هنگامي كه پيامبر (ص) با عده اي از مسلمانان به عزم مكه وارد سرزمين حديبيه شدند و خبر به گوش قريش رسيد، خالدبن وليد به سرپرستي گروهي دويست نفري براي جلوگيري از پيشروي مسلمانان به سوي مكه، در كوه هاي نزديك مكه مستقر شد. هنگام ظهر بلال حبشي اذان گفت و پيامبر (ص) نماز ظهر را به جماعت برگزار كردند. خالدبن وليد از مشاهده اين صحنه در فكر فرو رفت و به افراد خود گفت : در اين موقع نماز عصر كه در نظر آنها بسيار پر ارزش و حتي از نور چشمان خود آن را گرامي تر مي دارند، بايد از فرصت استفاده كرد و با يك حمله برق آسا كار مسلمانان را در حال نماز يكسره كرد. در اين هنگام آيه 102 سوره مباركه نساء نازل شد و دستور نماز خوف را كه از هر حمله غافلگيرانه اي جلوگيري مي كند، به مسلمانان داد و اين خود يكي از اعجاز قرآن كريم است كه قبل از اقدام دشمن، نقشه هاي آنها را نقش بر آب مي كرد. گفته مي شود خالدبن وليد با مشاهده ي اين صحنه ايمان آورد و مسلمان شد.
در آيه 102 سوره مباركه نساء آمده است :«وَ إِذَا كُنت فِيهِمْ فَأَقَمْت لَهُمُ الصلَواةَ طائفَةٌ مِّنهُم مَّعَك وَ لْيَأْخُذُوا أَسلِحَتهُمْ...»: و هنگامي كه در ميان آنها باشي و در [ميدان جنگ] براي آنها نماز برپا كني، بايد دسته اي از آنها با تو [به نماز] برخيزند و سلاح هايشان را با خود برگيرند و هنگامي كه سجده كردند
[و نماز را به پايان رساندند]، بايد به پشت سر شما [به ميدان نبرد] بروند و آن دسته ديگر كه نماز نخوانده اند [و مشغول پيكار بوده اند] بيايند و با تو نماز بخوانند؛ آنها بايد وسايل دفاعي و سلاح هايشان را [در حال نماز] با خود حمل كنند؛ [زيرا] كافران آرزو دارند شما از سلاح ها و متاع هاي خود غافل شويد و يكباره بر شما هجوم آورند؛ و اگر از باران ناراحتيد و يا بيمار [و مجروح] هستيد، مانعي ندارد كه سلاح هاي خود را بر زمين بگذاريد؛ اما وسايل دفاعي را با خود برداريد. خداوند عذاب خوار كننده اي براي كافران فراهم ساخته است.
گفتني است در شأن نزول اين آيه غالب مفسران اتفاق نظر دارند؛ لذا مبناي نماز خوف را مي توان از اين تاريخ به شمار آورد؛ اما از دستور خواندن نماز خوف به اين شرح است كه نمازهاي چهار ركعتي به دو ركعت تبديل مي شود و نمازگزاران در ميدان نبرد به دو گروه تقسيم مي شوند. گروه اول يك ركعت را با امام مي خوانند و امام پس از اتمام يك ركعت، توقف مي كند. آن گروه، ركعت دوم را به تنهايي انجام مي دهند و به جبهه جنگ باز مي گردند؛ سپس گروه دوم جاي آنها را مي گيرند و يك ركعت از نماز خود را با امام و ركعت دوم را فرادي مي خوانند.(1)
حضرت اميرالمؤمنين امام علي بن ابيطالب(ع) نيز نسبت به نماز بسيار علاقه و تأكيد داشتند و در هنگامه ي نبرد نيز نماز را از ياد نمي بردند. در كتاب وسائل الشيعه (ج1، باب 41، از ابواب مواقيت نماز) در اين باره آمده است كه در بحبوحه جنگ صفين، ‌آن گاه كه ابن عباس متوجه شد امام علي(ع) مراقب و منتظر وقت نماز است، سؤال نمود كه اي اميرالمؤمنين ! مثل 
آنكه نگران مطلبي هستيد؟ حضرت پاسخ داد : «آري مراقب زوال شمس و داخل شدن وقت نماز ظهر مي باشم.» ابن عباس گفت : «ما در اين موقع حساس نمي توانيم دست از جنگ برداريم و مشغول نماز شويم.» امير مؤمنان(ع) پاسخ فرمود :«اِنما قاتَلناهُم عَليَ الصلوة»؛ يعني ما براي نماز با آنان مي جنگيم.
امام حسين(ع) پرورش يافته ي دامان چنين پدري است كه حتي در «ليله الهرير» آنجا كه توطئه ها و دسيسه ها او را از هر طرف در ميان گرفته است، از نماز به عنوان هدف عالي خود ياد مي كند.
حسين بن علي(ع) سبط رسول خدا (ص) است كه حتي در كوران مبارزه با مشركان و كفار ملعون قريش، دست از نماز نمي شويد. درسي كه امام حسين(ع) در روز عاشورا به همه پيكارگران در راه حق مي دهد، در واقع ادامه همان درسي است كه جد او و پدرش نسبت به آن اهتمام ورزيده اند. اين درس بزرگ، درسي است كه ريشه در قرآن كريم دارد كه از جانب خدا نازل شده است.
پيشگويي شگفت انگيز رسول اكرم (ص)
در تفسير نمونه(ج13، ص 103) نقل شده است : هنگامي كه پيامبر اكرم (ص) آيه 59 سوره مباركه مريم را تلاوت مي كردند (فَخَلَفَ مِن بَعدهِمِ خَلف اَضاعُوا الصّلوة...: پس از آنان، فرزندان ناشايسته اي روي كار آمدند كه نماز را تباه كردند) فرمودند: «پس از 60 سال افرادي روي كار خواهند آمد كه نماز را ضايع مي كنند و در شهوات غوطه ور مي شوند و به زودي نتيجه گمراهي خود را خواهند ديد.»
اين پيشگويي اعجاب انگيز رسول اكرم (ص) حكايت از آن دارد كه اگر مبدأ سخن ايشان را هجرت پيامبر (ص) در نظر بگيريم، آن گاه زمان جلوس يزيد بر اريكه ي قدرت كاملاً منطبق با فرمايش حضرت خاتم الانبياست.
پيش نماز شدن افراد فاسدي مانند معاويه و يزيد و همدستي و همداستاني افراد كوته انديشي كه گر چه تارك الصلوة نبودند، اما از روح تعاليم عاليه اسلامي بويي نبرده بودند، مصداق كامل پيشگويي الهي رسول عالي قدر اسلام (ص) است.
همچنين اگر امام حسين(ع) در روز عاشورا سخن از احياي دين جد بزرگوارش مي گويد و در همه حال به تكريم نماز مي پردازد، به لحاظ شرايط اسف انگيز آن دوران و انحراف عظيمي است كه تنها امام حسين(ع) مي تواند در مقابل آن بايستد و چنانكه در احاديث و روايات كه از شيعه و اهل سنت نقل شده است، شهادت امام حسين(ع) در اين راه امري قطعي و غير قابل اجتناب است و امام(ع) خود به خوبي از اين سرانجام آگاه بود؛ سرانجامي كه سرآغاز بود؛ سرآغازي بي سرانجام.
نماز ظهر عاشورا دعوتي بود فراتر از زمان و مكان، و راز بزرگ ديگر نماز ظهر عاشورا را تكيه بر اين نكته عظيم است كه روح مقاومت و پايداري و انگيزه سلحشوري و جانبازي در جهاد بدون ارتباط با خالق يكتا پديد نخواهد آمد و اين باور ژرف امام(ع) بود كه: «وَ استَعينُوا بِالصَبرِ والصّلوة».
در مورد دلبستگي حضرت سيدالشهداء(ع) به نماز و اهميتي كه آن حضرت براي نماز و نمازگزاران قايل بوده اند، احاديث و روايات متعددي نقل شده است. در برخي از اين احاديث نيز حضرت خود راوي حديثي از رسول اكرم (ص) يا پدر گرامي خود حضرت مولي الموحدين امام علي بن 
ابيطالب(ع)بوده اند كه مطالعه و بررسي مجموعه اين احاديث و روايات، بيانگر شأن و جايگاه اين فريضه الهي در منظر آن حضرت است؛ بدين گونه اي كه گويي نماز با نام آن حضرت عجين است و با زندگاني ايشان پيوندي عميق و ناگسستني دارد. شايد به همين لحاظ است كه در زيارتنامه ي آن حضرت نيز نماز از جايگاهي بس شايسته و والا برخورداراست؛ چنانكه در زيارتنامه آن حضرت آمده است : «وَ اَشهَدُ اَنكَ قَد اَمتَ الصّلوهَ و اَتيتَ الزَّكوهَ و اَمَرتَ بِالمَعرُوفِ و نَهَيتَ عَنِ المُنكَرِ وَ اَطَعتَ اللهَ وَ رَسُولَه حتي اَتيكَ اليقينُ».
 

پي‌نوشت‌ها:
 

1.ناصر مكارم شيرازي؛ تفسير نمونه؛ ج4، ص 103.
 

 

منبع:نشريه کنگره امام حسين(ع) و مقاومت، جلد 1.

� ر~ ���
� �_ ماجرا را با فاطمه (عليهاالسلام) در ميان گذاشتم. فاطمه (عليهاالسلام) فرمود: «هي والله الغشيه التي تأخذه من خشيه الله تعالي؛(40) به خدا سوگند، اين حالتي است که از خوف خدا به علي(عليه السلام) دست داده است».
درباره امام حسن عسکري(عليه السلام) نيز نقل شده است: روزي شخصي بر آن حضرت گذر کرد و ديد که او در کنار کودکان در حال گريه است. آن مرد گمان کرد به خاطر نداشتن اسباب بازي گريه مي کند، گفت: برايت اسباب بازي تهيه مي کنم. حضرت فرمود: نه، ما را براي بازي نيافريده؛ عرض کرد براي چه آفريده است؟ فرمود: براي دانش و پرستش. گفت: از کجا اين را مي گويي؟ فرمود: زيرا خداوند مي فرمايد: (افحسبتم انما خلقناکم عبثا)؛(41) آيا پنداشتيد شما را بيهوده آفريديم!
گفت: آخر تو را گناهي نيست در حالي که کودک هستي فرمود: از من دور شو، مادرم را ديدم که با چوب هاي بزرگ و کوچک آتش مي افروخت، ولي موفق نمي شد تا آن که از چوب هاي کوچک استفاده کرد و من مي ترسم از چوب هاي کوچک جهنم باشم.(42)

عبادت با تهديدهاي دشمن 
 

«عفيف کندي» از افرادي است که صحنه هاي نماز پيامبر(صلي الله عليه وآله) را در مسجدالحرام شاهد بوده است. وي از نماز نخستين روزهاي بعثت نبي اکرم(صلي الله عليه و آله) خبر داده است و آن را چنين توصيف مي کند: در روزگار جاهليت وارد مکه شدم و همراه عباس بن عبدالمطلب به مسجدالحرام رفتيم. ناگهان ديدم که مردي آمد و در برابر کعبه ايستاد. آن گاه پسري را ديدم که آمد و در طرف راست او ايستاد؛ چيزي نگذشت زني را ديدم که آمد و پشت سر آنها قرار گرفت و من مشاهده مي کردم که اين دو نفر به پيروي از آن مرد، رکوع و سجود مي نمودند. اين منظره بي سابقه، حس کنج کاوي مرا تحريک کرد و جريان را از عباس پرسيدم. عباس آنها را به من معرفي کرد.(43)
رسول خدا(صلي الله عليه و آله) در آغاز بعثت، مورد ظلم و ستم کفار قريش قرار مي گرفت و پس از فوت عمويش ابوطالب و همسرش خديجه کسي نبود که از او حمايت کند و مشرکان بارها به او اذيت و آزار مي رساندند. روزي پيامبر اکرم(صلي الله عليه و آله) در مسجد الحرام مشغول نماز بود و سردمداران قريش در آن جا جلسه اي تشکيل داده بودند. «عقبه بن ابي معيط» شکمبه شتر آلوده به کثافات را آورد و در حالي که رسول خدا(صلي الله عليه و آله) در سجده بود، آن را بر پشت حضرت انداخت و جمعيت حاضر خنديدند! حضرت به همان حال در سجده بود تا دختر کوچکش فاطمه (عليهاالسلام) آمد و کثافات را از پشت پدر برداشت. سپس رو به جماعت کرد و آنها را مورد ملامت و سرزنش قرار داد.(44) اين رفتار فاطمه (عليهاالسلام) سرمشق خوبي براي فرزندان مسلمان است تا هنگامي که پدر و مادرش در معرض خطر و تهديد قرار گرفتند، از آنها دفاع نمايند.
امام حسين(عليه السلام) در ظهر عاشورا با وجود رگبار مداوم دشمن، نماز را برگزار کرد و آخرين عبادت را زير رگبار تيرها با کمال آرامش قلب به جاي آورد. دو رکعت نماز خوف خواندند، در حالي که دو تن از اصحاب آن حضرت به نام «ظهير بن قين» و «سعيد بن عبدالله حنفي» با سپر قرار دادن خود، تيرها را از امام(عليه السلام) دفع مي کردند. وقتي نماز به آخر رسيد، سعيد که سيزده تير در بدنش نشسته بود، به زمين افتاد. امام(عليه السلام) به او فرمود: أنت امامي في الجنه؛(45) تو در بهشت در جلو رويم قرار داري».

دعا و مناجات در عبادت 
 

واژه «دعا» به معناهاي گوناگوني چون صدا زدن، ندا دادن، درخواست کردن، دعوت کردن و امثال آن آمده است.(46) راغب در مفردات مي گويد: دعا مانند ندا است، جز آن که دعا همواره با اسم(47) مي آيد که به آن خوانده شده مي گويند.
علامه طباطبايي در تبيين معناي دعا مي گويد: معناي دعا عبارت است از مجسم ساختن توجه قلبي و درخواست باطني به صورت درخواست ظاهري که افراد بشر در بين خود دارند؛ يعني در برابر پروردگار خويش، آن حالتي را بگيرند که يک انسان فقير در برابر فرد توانگري، خود را پست احساس مي کند و يک حالت تذلل به خود مي گيرد؛ يعني دست خود را به سوي او دراز مي کند، گردن را کج نموده و با حالت ذلت و تضرع حاجت خود را سؤال مي نمايد.(48)
دعا در قرآن و حديث به معناي خواندن و طلب کردن حاجت از خداي تبارک و تعالي است. درخواست از خدواند نسبت به افراد، متفاوت است. بعضي افراد توجهي به حاجت و خواستن چيزي از خدا ندارند و چون خدا را شايسته چنين امري يافته اند، او را مي خوانند. برخي ديگر نيازهاي مادي و معنوي خود را در نظر دارند و براي تأمين آن نيازها از خدا طلب حاجت مي کنند.(49) هر کس با زبان خودش دعا مي کند و همان گونه که انسان ها مختلف هستند و خواسته هاي گوناگون دارند. زبان دعا نيز متفاوت است. دعا و مناجات در واقع بخشي از دستورات اسلامي است که در آيات و روايات تأکيد خاصي بر آن شده است و شايد به علت آثار روحي و رفتاري فراواني که در دعاها وجود دارند، اين اندازه مورد تأکيد قرار گرفته اند.
خداوند در قرآن کريم درباره ي دعا، دستورات زيادي دارد که انسان ها را به بيان خواسته هاي دروني شان براي آفريدگار فرا مي خواند و به آنان وعده استجابت مي دهد. خداوند مي فرمايد:(وقال ربکم ادعوني استجب لکم)؛(50) پروردگار شما گفته است که مرا بخوانيد تا (دعاي) شما را بپذيرم.
دعا در سيره پيامبر(صلي الله عليه و آله) و اهل بيت(عليهم السلام) نيز فراوان مورد تأکيد قرار گرفته است و برخي را به شاگردان و پيروانشان تعليم داده اند که در اوقات خاصي خوانده مي شوند؛ مانند خواندن دعاي کميل در شب جمعه، دعاي ندبه در صبح جمعه، دعاي توسل در شب چهارشنبه و هم چنين مناجات هاي مختلفي که در کتاب هاي دعا ذکر شده اند و هر کدام تأثير ويژه اي بر جسم و روح انسان مي گذارند. از اين رو، وظيفه مردم به ويژه نسل جوان است که در اين دعاها شرکت کنند و به نياز روحي خويش که احتياج مبرم به تقويت و پرورش دارد، پاسخ دهند. البته بايد دعاها را با ويژگي ها و شرايط خاص خودشان خواند تا اثربخش باشند.
در سيره رسول خدا(صلي الله عليه و آله) آمده است: «ان رسول الله(صلي الله عليه و آله) کان يرفع يديه اذا ابتهل و دعا کما يستطعم المسکين؛(51) هرگاه پيامبر(صلي الله عليه و آله) دعا و ابتهال مي کرد، مانند مسکيني که طعام طلب مي کند دست هايش را بالا مي برد». دعاهاي پيامبر(صلي الله عليه و آله) فراوان بوده است؛ به گونه اي که در موارد گوناگون و اوقات مختلف، دعاهايي داشته اند که در کتاب هاي دعا و سير و سنن به تفصيل آورده شده اند.(52)
فاطمه زهرا (عليهاالسلام) در اوقات مختلف و به انگيزه هاي گوناگون، دست به مناجات برمي داشت و از خداوند طلب حاجت مي کرد. اين دعاها در مسند فاطمه (عليهاالسلام) آمده است. دعا براي برآورده شدن حاجت، دعا براي دفع خواب شب، دعا براي نجات از زندان، دعا در روزها و اوقات مخصوص، برخي از اين دعاها هستند.(53)
دعا در اوقات مخصوص، به ويژه در ماه رمضان، تأثير خاصي بر انسان دارد و در سيره معصومين(عليهم السلام) بسيار نقل شده است. در مورد امام سجاد(عليه السلام) آمده است که آن حضرت در ماه رمضان با زبان دعا سخن مي گفت. از امام صادق(عليه السلام) نقل شده که آن حضرت فرمود: «کان علي بن الحسين(عليه السلام) اذا کان شهر رمضان لم يتکلم الا بالدعاء و التسبيح و الاستغفار و التکبير؛(54) علي بن الحسين(عليه السلام)در ماه رمضان فقط با زبان دعا، تسبيح، استغفار و تکبير سخن مي گفت».

پي نوشت ها :
 

1. فرهنگ معاصر، ص 417.
2. مفردات قرآن، واژه «عبد»، ص542.
3. طهارت روح، ص 45.
4. همان، ص46.
5. رعد، آيه ي 28.
6. تفسير نمونه، ج10، ص210
7. مزمل، آيه ي 20.
8. بحارالانوار، ج46، ص81و82.
9. طهارت روح، ص53.
10. وسايل الشيعه، ج2، ص82.
11. همان، ص83.
12. مناقب آل ابي طالب، ج2، ص124.
13. ثواب الاعمال و عقابها، ص23.
14. همان، ص79.
15. کشف الغمه في معرفه الائمه، ج2، ص261.
16. همان.
17. بيته، آيه ي 5.
18. کشف الغمه، ج2، ص261.
19. باب حادي عشر، ص216.
20. لقمان، آيه ي 12.
21. همان، آيه ي 13.
22. سنن النبي، ص86.
23. ذاريات، آيه ي 56.
24. بحارالانوار، ج46، ص57.
25. السيره النبويه، ج4، ص96-94.
26. بحارالانوار، ج43، ص81.
27. همان، ص84.
28. پرتوي از عظمت حسين(عليه السلام)، ص 165.
29. همان.
30. همان.
31. عن عبدالله بن ابي حازم قال: سمعت ابا حازم يقول: ما رأيت هاشمياً افضل من علي بن الحسين(عليه السلام) و کان يصلي في اليوم و الليله الف رکعه؛ (بحارالانوار، ج46، ص67).
32. امام باقر(عليه السلام) درباره عبادت امام علي(عليه السلام) فرمود: «وانه کان بيصلي في اليوم و الليله الف و رکعه؛ علي(عليه السلام) در شبانه روز هزار رکعت نماز مي خواند». (وسايل الشيعه، ج1، ص66).
33. اباصلت هروي در روايتي گفته است: «ان الرضا کان يصلي في يومه و ليلته الف رکعه؛ امام رضا(عليه السلام) در شب و روز هزار رکعت نماز به جا مي آورد». (وسايل الشيعه، ج1، ص67).
34. سنن النبي، ص86.
35. «والله فأشهد لقد رأيته في بعض مواقفه و قد أرخي الليل سدوله و غارت نجومه، قابضا علي لحيته يتململ تململ السليم و يبکي بکاء الحزين».
36. محجه البيضاء، ج4، ص187.
37. راه روشن (ترجمه محجه البيضاء)، ج4، ص223.
38. مناقب آل ابي طالب، ج2، ص124؛ دانشنامه علوي، ج4، ص278.
39. مناقب آل ابي طالب، ج2، ص124؛ دانشنامه علوي، ج4، ص278.
40. همان.
41. مؤمنون، آيه ي 115.
42. زندگاني امام حسن عسکري(عليه السلام)، ص19.
43. فروغ ايديت، ج1، ص243.
44. السيره النبويه، ص296.
45. مقتل الحسين(عليه السلام)، ص 265و266.
46. مفردات الفاظ القرآن، واژه «دعا» ص 315؛ فرهنگ معاصر، ص197.
47. همان.
48. تفسير الميزان، ج2، ص52.
49. وسيله النجاه، (شرح دعاي سمات)، ص11.
50. غافر، آيه ي 60.
51. سنن النبي، ص376.
52. همان، ص378-468.
53. مسند فاطمه الزهراء (عيهاالسلام)، ص213-253.
54. بحارالانوار، ج46، ص65.

منبع: سيره اخلاقي و تربيتي معصومين (عليهم السلام)